श्रीरामलल्ला प्राण प्रतिष्ठा…

संघाने सामाजिक प्रबोधन आणि समाजाला सुसंघटित केले..

राष्ट्रीय आकांक्षेचे प्रतीक असलेल्या श्रीरामजन्मभूमीवर श्रीरामलला प्राणप्रतिष्ठा करण्याचा क्षण आपल्यासाठी अनमोल आहे. प्रत्येक भारतीय आनंदी आहे. एका दीर्घकालीन संकल्पाच्या पूर्ततेचा अनोखा उत्साह, उत्सव आणि आनंदाची भावना जगातील तमाम हिंदू आणि भारतप्रेमी लोकांमध्ये आपल्याला पाहायला मिळत आहे. हे अशक्य वाटणारे पण आवश्यक काम कसे शक्य झाले याचे लोकांना आश्चर्य वाटते आणि लोक संघाकडे पाहतात.

एकदा मला एका व्यक्तीने विचारले की, भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर संघाचे योगदान काय होते? मी म्हणालो, संघाने ठरवले आहे की आपण केवळ व्यक्ति निर्माण, सामाजिक संघटन आणि राष्ट्रीय चेतना जागृत करणार आहोत. अशी राष्ट्रीय भावनेने जागृत माणसे समाजाच्या पाठिंब्याने जे आवश्यक, करणीय आणि अपेक्षित असेल ते करतील. बाकी संघ काहीही करणार नाही. त्यामुळे संघाने काय केले याचे उत्तर आहे – सामाजिक भान आणि सज्जनशक्तीचे संघटन याशिवाय काहीही केले नाही. पण संघ नसता तर भारतात काय घडले नसते याची एक लांबलचक यादी तयार करता येईल.

हिंदुत्व विचाराचे प्रणेते आणि हिंदुत्वाला हिंदी महासागर ओलांडून अमेरिकेत प्रसिद्धी मिळवून देणारे स्वामी विवेकानंद यांची जन्मशताब्दी 1963 मध्ये सुरू होणार होती. अमेरिकेला जाण्यापूर्वी स्वामीजींनी दोन वर्षे संबंध भारताचा दौरा केला आणि शेवटी 25 डिसेंबर 1892 रोजी समुद्रात असलेल्या श्रीपादशिला येथे पोहून कन्याकुमारीला पोहोचले. तेथे तीन दिवस आणि रात्री ध्यान केल्यावर त्यांना त्यांच्या जीवनाचा उद्देश आणि दिशा दिसली. पुढे ते अमेरिकेला गेले. त्यामुळे 1962 मध्ये तत्कालीन तामिळनाडू सरकारने स्वामी विवेकानंदांच्या जन्मशताब्दीनिमित्त त्यांचे स्मारक म्हणून त्या खडकावर त्यांचा भव्य पुतळा बसवण्याचा निर्धार केला. पण ख्रिश्चनांनी तो खडक जबरदस्तीने ताब्यात घेतला आणि ख्रिश्चन क्रूरकर्मा झेवियरच्या स्मारकाची योजना जाहीर केली. या वादाची कोंडी टाळण्यासाठी तामिळनाडू सरकारने स्वामी विवेकानंदांचे स्मारक बांधण्याची योजना सोडून दिली. तेव्हा राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे तत्कालीन सरसंघचालक श्रीगुरुजींनी हे कार्य पूर्ण करण्याचे दायित्व संघाचे तत्कालीन सरकार्यवाह एकनाथजी रानडे यांच्यावर सोपवली.

संघाच्या स्वयंसेवकांनी त्या खडकावरील ख्रिश्चनांचे नियंत्रण हटवून तेथे स्वामी विवेकानंद स्मारक उभारण्याची योजना आखली. या स्मारकासाठी सर्वसामान्यांकडून प्रतीकात्मक म्हणून केवळ १, २ किंवा ५ रुपये घेण्याचा ठराव करण्यात आला. यानंतर, संपूर्ण भारतातील 30,00,000 लोकांकडून 80,00,000 रुपये जमा झाले. इतकेच नव्हे तर त्या काळातील सर्व राज्य सरकारांकडून (1963 मध्ये बहुतांश राज्यांमध्ये काँग्रेस शासित सरकारे होती) प्रतीकात्मक आर्थिक मदत देण्याचे वचन घेण्यात आले. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे केरळ आणि जम्मू-काश्मीर वगळता सर्व राज्य सरकारांनीही आर्थिक मदत केली. या कारणास्तव प्रांत, भाषा, उपासनेच्या विविधतेच्या वरती उठून सर्व राज्यांतील प्रत्येक गावात हिंदुत्वाचा जागर झाला. आज सुदूर दक्षिणेत असलेले स्वामी विवेकानंद शीला स्मारक संपूर्ण भारतातील लोकांच्या श्रद्धेचे आकर्षणाचे केंद्र बनले आहे. हिंदू समाजाने हे केले आहे हे निर्विवाद आहे. पण संघ होता म्हणून हे अलौकिक कार्य शक्य झाले, हे देखील खरे आहे.

हिंदू समाजात मोक्षप्राप्तीसाठी विविध प्रकारच्या आध्यात्मिक उपासना-साधनेची सनातन परंपरा आहे. त्यात उपासनेचे नवनवे मार्ग जोडले जात आहेत आणि अजून जोडले जातील, हे हिंदू संस्कृतीचे,विचारांचे वैशिष्ट्य आहे. अशा ऋषी, संत, मठाधिपती इत्यादींना एकत्र आणून हिंदू समाजाची सद्यस्थिती आणि भविष्यातील योजना यावर चर्चा करण्यासाठी एका व्यासपीठाची गरज भासू लागली. त्यासाठी तत्कालीन सरसंघचालक श्रीगुरुजींच्या प्रयत्नाने 1964 मध्ये विश्व हिंदू परिषदेची स्थापना झाली. पहिल्या सभेत जैन, शीख, बौद्ध यांच्यासह हिंदू समाजातील सर्व प्रमुख आखाडे, पूजा आणि परंपरांचे प्रमुख संत,महंत उपस्थित होते. 1966 मध्ये तीर्थराज प्रयाग येथे विश्व हिंदू परिषदेची पहिली धर्म परिषद झाली, ज्यामध्ये शेकडो वर्षानंतर प्रथमच चारही शंकराचार्य पीठांचे शंकराचार्य आणि सर्व प्रमुख मठाधिपती आणि धार्मिक नेते उपस्थित होते.

हिंदू समाजाच्या कमकुवतपणामुळे, जबरदस्तीने धर्मांतरित झालेल्या अनेक हिंदूंना त्यांच्या मूळ परंपरांमध्ये परत यायचे होते. पण धर्मांतरानंतर ते अपवित्र झाले असे मानण्याची प्रथा रूढ झाली. हिंदू समाज त्यांचे रक्षण करू शकला नाही. त्यामुळे त्यांना धर्मांतर करण्यास भाग पाडण्यात आले. आता त्यांना परत घेण्याची जबाबदारी आमची आहे, आम्ही त्यांचे स्वागत करू, असा ठराव या धार्मिक परिषदेत एकमताने मंजूर करण्यात आला.

हिन्दू कभी पतित नहीं हो सकता.

‘न हिन्दुः पतितो भवेत’ हे सूत्र घोषणा बनले.

तसेच विश्व हिंदू परिषदेची दुसरी धर्माचार्य परिषद १९६९ साली कर्नाटकातील उडुपी येथे झाली. सर्व हिंदू एकाच देवाची लेकरे आहेत, सर्वांमध्ये ईश्वराचा अंश आहे, असे मानणाऱ्या हिंदू समाजात दुर्दैवाने जातिभेद, अस्पृश्यतेची विकृत भावना निर्माण झाली. या परिषदेत अस्पृश्यतेसारख्या चुकीच्या रूढींना धर्मात आधार नसल्याचा ठराव सर्व धर्मगुरूंनी एकमताने संमत केला. हे काम संघाने केले नाही, परंतु संघामुळे ते शक्य झाले, हेही खरे आहे.

सभी हिन्दू सहोदर हैं, भाई-भाई हैं.

‘हिन्दव: सोदराः सर्वे, न हिन्दुः पतितो भवेत्…’ हे नवे सूत्र बनले..

1981 मध्ये तमिळनाडूतील मीनाक्षीपुरममध्ये अनुसूचित जातीच्या लोकांचे सामूहिक धर्मांतर करण्याची घटना घडली. यामुळे संपूर्ण भारतातील लोकांची मने हादरली. विश्व हिंदू परिषदेच्या माध्यमातून अशी धर्मांतरे रोखण्यासाठी आणि धर्मांतरामुळे बाधित अशिक्षित, शोषित, असहाय वंचित, मागासवर्गीय समाजाला सामाजिक न्याय आणि सन्मान मिळवून देण्यासाठी तसेच त्यांच्यामध्ये जागृती आणण्यासाठी, त्यांना शिक्षण देण्याच्या उद्देशाने विविध योजना आखण्यात आल्या. त्यांच्यात सामाजिक भान जागृत करण्यासाठी सेवा प्रकल्प आखण्यात आले. यासाठी देशभरातील ५५०० गावांमध्ये ‘संस्कृती रक्षा निधी’ जमा करण्यासाठी जनजागृती करण्यात आली. त्याच वेळी, आधीच्या घोषणेमध्ये आणखी एक सूत्र जोडले गेले –

हिन्दव: सोदराः सर्वे, न हिन्दुः पतितो भवेत्

हिन्दुरक्षा मम दीक्षा, मम मन्त्रः समानता..

सुदूर तामिळनाडूतील एका लहानशा गावात झालेल्या या सामूहिक धर्मांतराला भारतातील सर्व राजकीय पक्षांच्या लोकांकडून सारखाच प्रतिसाद मिळाला आणि संपूर्ण देशानेही अशीच भावना दर्शवली आणि अनुभवली.

यातून प्रेरीत होऊन संपूर्ण देशात एकात्मतेची भावना जागृत करण्याच्या उद्देशाने विश्व हिंदू परिषदेने संपूर्ण भारताला जोडणाऱ्या तीन प्रमुख यात्रा भारतमातेची प्रतिमा आणि गंगाजलासह काढण्याची योजना आखली गेली.एकात्मता यज्ञयात्रा, काठमांडू ते रामेश्वरम (पशुपती रथ), हरिद्वार ते कन्याकुमारी (महादेव रथ) आणि गंगासागर ते सोमनाथ (कपिल रथ) या तीन मुख्य यात्रांबरोबरच 300 हून अधिक उपयात्रा होत्या, ज्यांनी 1000 दिवसांत भारतातील बहुतेक ठिकाणे जोडली. लोक आपापल्या ठिकाणाहून पवित्र पाण्याच्या कलश घेऊन या यात्रेत सहभागी झाले होते. एकूण 38,526 ठिकाणाहून 77,440 कलश पूजेसाठी आले होते. यामध्ये भारतातील एकूण ५,६४,३४२ ठिकाणांपैकी १,८४,५९२ ठिकाणांहून ७,२८,०५,५२० लोक सहभागी झाले होते, ज्यात ४९ टक्के महिला होत्या. जात, प्रदेश, भाषा, उपासना इत्यादींच्या विविधतेच्या वर जाऊन संपूर्ण हिंदू समाजात एकात्मतेची भावना जागृत होत असल्याचे लोकांना वाटले.

दरम्यान, उत्तर प्रदेशातील मेरठजवळील मुझफ्फरनगरमध्ये झालेल्या एका धार्मिक सभेत उत्तर प्रदेश सरकारचे तत्कालीन मंत्री दाऊदयाल खन्ना यांनी अयोध्येतील श्री रामलल्लाच्या मंदिराला कुलूप असून पुजारी वगळता कोणत्याही रामभक्ताला आत जाण्याची परवानगी नाही, असे निदर्शनास आणून दिले.

मुघल आक्रमक बाबरने केवळ आक्रमणाचा धाक दाखवण्यासाठी श्री रामलल्लाचे मंदिर पाडून त्याच ठिकाणी मशीद बांधण्याचा गुन्हा केला होता. तथापि, इस्लामच्या विद्वानांचे म्हणणे आहे की बळजबरीने ताब्यात घेतलेल्या जमिनी किंवा इमारतींमध्ये अदा केल्या जाणाऱ्या प्रार्थना अल्लाह स्वीकारत नाहीत. तरीही हे गैर-इस्लामी कृत्य केवळ हिंदू समाजाचा अपमान,तेजोभंग करण्यासाठी करण्यात आले. यानंतर पुन्हा मंदिराच्या स्थापनेसाठी सातत्याने संघर्ष सुरू होता. ब्रिटिश राजवटीत 1938 मध्ये न्यायालयाच्या आदेशाने या वादग्रस्त जागेच्या 100 मीटर परिसरात मुस्लिम समुदायाला येण्यास बंदी घालण्यात आली होती. १९४९ मध्ये रामलला तेथे प्रकटले. तेव्हापासून मंदिराला कुलूप होते आणि रामलल्लाची नियमित पूजा सुरू होती. केवळ पुजाऱ्याला कुलूप उघडून पूजेसाठी मंदिरात प्रवेश करण्याची परवानगी होती.

त्यामुळे रामलल्लाच्या मंदिराचे कुलूप उघडण्यासाठी विश्व हिंदू परिषदेने जनजागृती कार्यक्रम आयोजित केले होते. फेब्रुवारी 1986 मध्ये अलाहाबाद उच्च न्यायालयाच्या आदेशाने मंदिराचे कुलूप उघडण्यात आले आणि रामभक्तांना मंदिरात दर्शनासाठी जाणे शक्य झाले. या विजयामुळे हिंदू समाजाचे मनोबल वाढले आणि आक्रमणाचे प्रतीक असलेल्या विवादित वास्तूच्या जागी श्री रामलल्लाचे भव्य मंदिर बांधण्याची योजना आखण्यात आली. यासाठी जनजागृती करण्यासाठी देशभरात ठिकठिकाणी रामशिला पूजनाचे कार्यक्रम आयोजित करण्यात आले आणि या रामशिला समारंभपूर्वक अयोध्येत येऊ लागल्या.

सोमनाथ मंदिराच्या पुनर्बांधणीप्रमाणेच अयोध्येत श्री रामलल्लाचे भव्य मंदिर बांधणे हा इस्लाम किंवा मशिदीला विरोध नसून भारताचे वैभव पुनर्संचयित करण्याचे काम आहे. त्यामुळे भारतभर अभूतपूर्व जनजागृती झाली. गावागावांतून त्यावर ‘श्री राम’ लिहिलेल्या विटा गोळा करायच्या, श्री रामशिलेची पूजा करायची आणि राम मंदिराच्या उभारणीसाठी अयोध्येला पाठवायची योजना आखली गेली. संपूर्ण भारतभर व्यापक जनसंपर्क आणि जनजागृती झाली. 2,75,000 गावांमध्ये 6 कोटी लोकांनी रामशिलाची पूजा केली. संपूर्ण देश राममय झाल्याचे दिसत होते. हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या संघटनात्मक ताकदीपेक्षा किंवा जनसंपर्कापेक्षा कितीतरी पटीने अधिक होते. त्यामुळे संघाने हे केले असे म्हणणे अभिमानास्पद ठरेल. हे सर्व भारतातील जनतेने आणि रामभक्तांनी केले. यात संघ आमच्यासोबत होता.संघ नसता तर एवढा व्यापक, जनसंपर्क आणि जनजागृती कदाचित झाली नसती. उदाहरणार्थ, इमारत उभी करताना, त्याचा सर्व भार सहन करण्यासाठी पाया मजबूत खांबांचा बनलेला असतो. हा खांब उभा करण्यासाठी लोखंडी रॉडचा सांगाडा मदत करतो. या सांगाड्यात इमारतीचे वजन उचलण्याची क्षमता नाही. पण त्या आरसीसी पिलरमध्ये हा भार सहन करण्याची क्षमता या लोखंडी सांगाड्यातून येते, जी बाहेरून दिसत नाही. संघाला संपूर्ण समाज संघटित करून समाजात अशी रचना निर्माण करायची आहे की, समाजाच्या हिताच्या प्रत्येक कार्यात ‘पंजर शक्ती’ उपलब्ध होईल. जागृत समाजच आपले कार्य करेल.

या सर्व प्रबोधनाची सांगता 6 डिसेंबर 1992 रोजी कार सेवेत झाली. न्यायालयात संपूर्ण प्रक्रिया पार पडल्यानंतरही न्याय व निर्णय मिळण्यास होणारा विनाकारण विलंब पाहता कारसेवेसाठी आलेले अडीच लाखांहून अधिक कारसेवक बेभान झाले. एवढी मजबूत रचना अवघ्या ५ तासांत कोसळणे अकल्पनीय आणि अशक्य होते. पण ही कारसेवा नियंत्रणाबाहेर गेल्यावरही त्यांचा स्वतःवर ताबा होता.त्यामुळे या सर्व गोंधळात रामललाची मूर्ती सुरक्षितपणे हटवणे आणि तात्पुरते शेड बांधणे शक्य झाले. यासोबतच ५५ हजार लोकसंख्या असलेल्या अयोध्येत १० टक्के मुस्लिम समाज राहतो. तेथे सुमारे 15 मशिदी आहेत. या लाखो कारसेवकांनी एकाही मशिदीवर दगडफेक केली नाही. तसेच कोणत्याही मुस्लिमासोबत गैरवर्तन झाले नाही. डाव्यांचा (अगदी अल्पसंख्येने) त्यांच्या हालचालींमध्ये हिंसक असणे, जवळपासच्या निष्पाप लोकांची घरे, दुकाने, वाहने इत्यादींची तोडफोड करणे आणि जाळणे हा नेहमीचा अनुभव आहे. पण भारतभरातून सुमारे २,५०,००० कारसेवक इथे आले होते. मात्र या अनियंत्रित परिस्थितीतही कार सेवकांनी असा संयम राखला याचे आश्चर्य वाटते. कारण ही प्रबोधन मोहीम मशिदीच्या विरोधात किंवा मुस्लिम समाजाच्या विरोधात नव्हती, तर एक गोष्ट होती. आणि स्तंभांचे ‘पंजर’ संघाचे होते, त्यामुळे त्या गर्दीत ताकद आणि संयम दोन्ही होते.

विद्यार्थी, शेतकरी, मजूर, शास्त्रज्ञ, कलाकार, अधिवक्ता इत्यादी समाजातील सर्व स्तरातील व्यक्तींची पुनर्बांधणी आणि विकास व्हावा, असे विचार करणारे आणि कार्य करणारे लोक निर्माण करण्याचे हे व्यक्तिमत्त्व घडवण्याचे मूलभूत काम संघ करेल. स्वत:’ संघ याशिवाय दुसरे काही करणार नाही. अशा राष्ट्रीय विचारांनी जागृत झालेले लोक समाजाच्या मदतीने आणि सहकार्याने नवीन सर्जनशील व्यवस्था निर्माण करतील हे आपले उद्दिष्ट आहे. राष्ट्राच्या सर्वांगीण प्रगतीसाठी संघ,स्वयंसेवक कटिबद्ध आहेत. जवळपास 12 हजार शाळा आणि 84 हजार एकल शाळांच्या माध्यमातून भारतीय मूल्यांवर आधारित शिक्षणाचे यशस्वी प्रयोग समाजात सुरू आहेत. सरकारवर अवलंबून न राहता आपल्या सामूहिक प्रयत्नातून समाज 2 हजार गावांमध्ये विकासासाठी आणि 8,000 नागरी वस्त्यांमध्ये वस्ती विकासासाठी पुढाकार घेत आहे. सामाजिक विषमतेची प्रथा संपवून सुसंवादी आणि एकात्म समाज निर्माण करण्यासाठी भारतभर प्रयत्न सुरू आहेत. नोकरी मागण्याऐवजी स्वयंरोजगाराच्या दृष्टीने स्वावलंबी होण्यासाठी प्रेरणा, प्रशिक्षण आणि पाठबळ देण्यासारख्या अनेक गोष्टी समाज सक्रियपणे करत आहे. असा समाज घडवण्यासाठी या सर्व कामात त्यांच्यासोबत स्वयंसेवक सक्रिय असतात.

भारताच्या ‘स्व’चा आधार भारताचे अध्यात्म आहे, ज्याचे एक प्रतीक म्हणजे करुणानिधान श्री राम. कोरोनाचा भयंकर, प्राणघातक, संसर्गजन्य रोग जगातील अनेक देशांमध्ये धुमाकूळ घालत होता. एकट्या भारतात या संसर्गजन्य आजाराच्या वेळी सरकारी यंत्रणांसह संघाचे ५.५ लाख स्वयंसेवक आणि समाजाचा एक मोठा वर्ग लोकांच्या मदतीसाठी सक्रिय होता. ही भारतीय सामान्य समाजाची आध्यात्मिक अभिव्यक्ती होती, जी या संसर्गजन्य रोगाच्या संकटाच्या काळात दिसून आली. भारताच्या ‘स्व’चा दुसरा आधार म्हणजे समाजाच्या (राष्ट्राच्या) बहुतांश व्यवस्था राज्याधारित न राहता समाजाधारित राहतात. याचा अनुभव या कोरोनाच्या काळात आला.

संघाच्या एका गीतात म्हटले आहे –

केवल सत्ता से मत करना परिवर्तन की आस.

जाग्रत जनता के केंद्रों से होगा अमर समाज ..

संघ जनजागृतीसाठी अशी केंद्रे (शाखा) चालवतो. असे जागृत स्वयंसेवक समाजजीवनाच्या विविध क्षेत्रांत एक रचना निर्माण करतील. बाकीचे काम समाज करेल, त्याला बळ आणि दिशा देण्याचे काम अशी केंद्रे करतील. RCC च्या खांबांमधील भार सहन करण्याची क्षमता वाढवणारा ‘सांगाडा’ निर्जीव लोखंडाचा बनलेला आहे, परंतु जागृत समाजाच्या अशा कार्यात आणि चळवळीत, हा अदृश्य पण जोडलेला ‘सांगाडा’ जीवंत मानवांचा आहे जो सर्वत्र स्थिर आहे.

त्यासाठी संघ असे आत्मविलोपी, निष्ठावान, समर्पित आणि वचनबद्ध कार्यकर्ते तयार करत आहे. Rome was not built in a day, असे म्हणतात. त्याचप्रमाणे हा राष्ट्रीय जाणिवेचा जागर एका दिवसात शक्य झाला नसून, अविरत प्रयत्न आणि समाजाच्या वाढत्या पाठिंब्यामुळेच ते शक्य झाले आहे.

2014 च्या लोकसभा निवडणुकीचे निकाल 16 मे रोजी आले. ब्रिटनमधून प्रकाशित होणाऱ्या दैनिक ‘द गार्डियन’ (मे १८, २०१४) च्या संपादकीयाची सुरुवात पुढीलप्रमाणे आहे – “Today, May, २०१४ may well go down in history as the day when Britain finally left India”.

यात ‘द गार्डियन पुढे लिहितो- “It should be obvious that underlying changes in Indian society have brought us Mr. Modi and not the other way around”.

हे राष्ट्रीय प्रबोधन सुरू झाले आहे आणि सुरू राहील. श्री रामजींच्या भक्तीमुळे हे सोपे झाले. राष्ट्रकार्य आपल्याला करावे लागेल, हे करत रहावे लागेल. आपल्याला चालत राहावे लागेल.

चरैवेति, चरैवेति.

लेखक :- डॉ. मनमोहन वैद्य

सह सरकार्यवाह, राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ